Een beschouwing van de fundamenten en essentie van innovatie.
Innovatie is een begrip dat gemeengoed is geworden in onze samenleving. Een heel scala aan nieuwe ideeën en producten zijn hier de weerslag van. Maar ondanks alle vernieuwingsdrang die we gekend hebben, kampen we met grote problemen die ons oplossend vermogen zwaar op de proef stellen en vaak zelfs lijkt te tarten. Denk aan vervuiling, klimaatverandering, geopolitieke krachtverschuivingen, globaliseringsverschijnselen of demografische ontwrichtingen en verschuivingen. Al deze zaken vragen om een oplossing, maar deze oplossing zal zelden gevonden worden in de zaken die de problemen veroorzaakt hebben.
Dit artikel tracht geen analyse te geven van de aard van deze problemen. Het volstaat hier om te zeggen dat innovatie ons voor- en nadelen heeft gebracht. Willen we echter de slagkracht ontwikkelen om onze problemen op te lossen, dan zullen we ook op een nieuwe, diepere manier naar innovatie moeten leren kijken. Alleen zo openen we de poort naar nieuwe wegen.
Het doel van dit artikel is een filosofie van innovatie te formuleren die inzicht verschaft in de aard en het potentieel van innovatie. Dit inzicht is nodig om kaders en patronen te doorbreken die ons vermogen belemmeren om onszelf en onze samenleving een optimale kracht te geven en ons lot in eigen handen te nemen en houden. Deze filosofie is derhalve een filosofie van innovatie als menselijke activiteit én een filosofie van de innoverende mens.
Gangbare opvattingen over innovatie
Innovatie speelt een zeer belangrijke rol in onze moderne samenleving. Zowel in economisch en financieel opzicht als in sociaal en politiek opzicht bevinden we ons in een zeer dynamisch tijdbestek. Verandering en vernieuwing zijn vaak niet alleen optioneel of wenselijk, maar zelfs noodzakelijk. De zaken die hierbij het meest besproken worden zijn de resulterende producten of diensten, de gevolgde innovatiemethoden en -processen, de wijze waarop het nieuwe geïntroduceerd wordt, en de wijzen van samenwerking aan de vernieuwing. Soms wordt er ook gesproken over de vraag wie innovatie initieert of wat de impact is op de samenleving.
Deze aspecten zijn allen belangrijk, maar er is een aspect dat onderbelicht blijft en dat is de fundamentele vraag naar wat innovatie eigenlijk is, door welke krachten het gedreven wordt en binnen welke frames het zich voltrekt. Deze fundamentele vraag bepaalt in hoge mate welke grenzen er, bewust en vaker nog onbewust, aan innovatie gesteld worden.
Innovatie is, gewoonlijk, de vernieuwing van ideeën, goederen, diensten, processen in de zin van hun creatie en introductie. Er zijn in de loop van de tijd meerdere definities ontstaan waarbij dan eens de nadruk ligt op techniek en een andere keer op het organisatorische of sociale. Dit onderscheid is van secundair belang. Kern van de zaak is dat het om een doorgevoerde of doorvoerbare vernieuwing gaat die iets nieuws introduceert. Dit is een praktische en goed bruikbare definitie van innovatie. Maar hier zal een meer fundamentele, een diepere betekenis van innovatie worden achterhaald die de impact van innovatie zelf kan vergroten.
De rol van ideeën in innovatie
De drukpers, de stoommachine, de kruisboog, de TV en dergelijke zijn allen voorbeelden van nieuwe dingen die ons leven grondig hebben beïnvloed. Maar ook ideeën kunnen een dergelijke impact hebben. De voorstelling dat bemiddeling tussen het goddelijke en de mens via een ‘bevoegde’ tussenpersoon moet verlopen, heeft bijvoorbeeld een kerkelijk instituut mogelijk gemaakt. Het idee dat de mens een tabula rasa zou zijn, heeft geleid tot de maakbaarheidsgedachte met alle catastrofale consequenties in communistische en nationaal-socialistische experimenten van dien. Er zijn nog vele andere voorbeelden te vinden. En de incorrectheid van een idee is zoals we in de geschiedenis kunnen zien geen belemmering voor het wortel vatten ervan.
Het ontstaan van een idee is vaak gebonden aan een bepaald denkkader dat eigen is aan de Zeitgeist. Het idee van de tabula rasa, de mens als lege en dus vulbare huls, is rechtstreeks terug te voeren op het verlichtingsdenken. Dit verlichtingsdenken wilde zich weliswaar vrij maken van eerdere kaders, maar is zelf gevangen in de voorstellingen en restricties van rationalisering, individualisering, secularisering en dergelijke.
De rol van techniek in innovatie
De mens innoveert al zeer lang. Het wiel was een grote innovatie. Ook de stenen bijl was eerder al een innovatie. Maar de (intentionele of toevallige) creatie en introductie van een vernieuwing is niet het hele verhaal. Niet-uitvinden is namelijk ook een optie. Waarom vernieuwt de mens?
De introductie van iets nieuws heeft impact op de leefomgeving van de mens. Dit kan op specifieke of lokale schaal zijn, en dit kan op grote schaal zijn. De uitvinding van het wiel in de steppen van Oekraïne en Zuid-Rusland zo’n 5500 jaar geleden heeft bijvoorbeeld in korte tijd een grote impact gehad op Europa en West-Azië. Ook het internet en de mobiele telefoon is een impactrijke vernieuwing. Technologie speelt in al deze zaken een sturende en conditionerende rol. Het verschil tussen eerdere tijdperken en de huidige tijd is dat technologie vrijwel alle vormen van vernieuwing doordrenkt.
Geen enkele andere tijd in de menselijke geschiedenis is zo sterk beïnvloedt door technologie als de onze. Technologie zoals wij dit kennen is dan ook niet los te zien van de historische ontwikkeling die Europa door heeft gemaakt van de 18e eeuw tot en met nu. Zelfs in onze tijd zien wij technologie als een instrument dat we voor onze eigen doeleinden kunnen inzetten. We zien het als iets dat wij sturen, maar dat ons niet stuurt.
Maar alles wat met technologie in aanraking komt, ondergaat een verandering die wij zelf niet bewust er in gestopt hebben. Deze verandering heeft het karakter van standaardisatie, massalisatie, efficiency-denken, en een reductie van zelfs al het levende tot resource. Om dit te begrijpen dienen we een onderscheid te maken tussen technologie en techniek. Technologie betreft de dingen en concepten die we creëren. Techniek is de essentie die erachter schuilt en die we kennen door de voornoemde eigenschappen. Technologie doet zich aan ons voor als een belofte van winst, gemak of controle. Deze belofte doet ons voor technologie kiezen. Maar door dit te doen, moeten we onze mindset aanpassen aan standaardisatie, massalisatie, en reductie tot resource, ofwel we verplaatsen onszelf naar de kaders van techniek.
Dit is een proces dat al vele decennia aan de gang is. Tegenwoordig stellen we ons al geen vragen meer bij een begrip als ‘human resources’. Ook onze zorg hebben we ingericht naar de eisen die techniek aan ons stelt. En zelfs waar we niet met veel technologie werken, heerst techniek als mindset. Dit heeft een zware invloed op de wijze waarop we innoveren. De kaders waar we ons het minst bewust van zijn, zijn de kaders die ons het sterkst conditioneren omdat we er onbewust in meegaan. Zo zijn ook de aandachtsspanne en communicatiewijze van mensen die veel gebruik maken van mobiele toestellen verandert onder invloed van de techniek die de onderliggende technologie animeert.
Techniek is een kracht in onze samenleving, en eigenlijk over de gehele wereld, die niemand nog meester is geworden. We beheersen weliswaar de technologische middelen, maar zeker niet techniek als frame en als animerende geest en als Gestell. Dit onderwerpt zowel de nieuwe dingen die we bedenken en de nieuwe ideeën aan de heerschappij van techniek. Onze innovatie treedt hierdoor vrijwel nooit echt buiten de kaders die techniek vóór ons stelt.
De diepere gronden van innovatie
Het voorgaande stelt ons voor de vraag naar de diepere gronden van innovatie. Waarom innoveren we eigenlijk? Waarom laten we innovatie niet achterwege? De sociaaleconomische rechtvaardiging voor innovatie is dat we een ervaren probleem of ongemak willen opheffen of een grotere slagkracht willen hebben voor onszelf, voor onze organisatie of voor onze samenleving. De logische vervolgvraag is dan waarom we dit willen. Wanneer we deze vraag traceren naar de bron komen we uit bij het leven zelf. Alles wat leeft wil zichzelf behouden. Het levende wil zichzelf behouden door enerzijds het eigen leven zeker te stellen en anderzijds door zelf voort te bestaan in de eigen kinderen of de werken die we creëren. Deze wil tot, directe en indirecte, zelfbehoud is het onwrikbare, absolute oerprincipe van het leven.
De manier waarop het levende dit oerprincipe volgt is door bewust of onbewust antwoorden te bedenken op de uitdagingen en problemen waar we voor gesteld worden. Het overleven voltrekt zich in een omgeving die in de loop der tijden meer of minder dynamiek kent. Voor deze dynamiek zoeken we naar antwoorden. En het geldt dat het kennen van deze dynamiek cruciaal is voor de kwaliteit van de antwoorden die we bedenken. En wat bepaalt deze dynamiek?
Techniek is één van de krachten die deze dynamiek sturen. Andere krachten zijn bijvoorbeeld klimaat, historische omstandigheden, Zeitgeist, en Spengler’s idee van de Kulturseele. Dit zijn allen krachten die ons conditioneren zonder dat wij deze zelf direct kunnen conditioneren. Elke samenleving kent een configuratie van conditionerende krachten die, naast de directere en meer persoonlijke factoren, het leven ter plekke vorm geven. Deze configuratie kan men de superconstellatie noemen. Om het eigen leven en overleven, en de kwaliteit ervan, zeker te stellen, moeten wij de werking van deze superconstellatie kennen en aanvoelen, zodat wij onze bewegingen en beslissingen zodanig kunnen focussen dat we voor onszelf steeds weer een optimaal uitgangspunt verkrijgen. Aangezien de superconstellatie een voortdurende dynamiek oplevert, kan ons antwoord niet anders zijn dan een voortdurende beweging naar het optimale uitgangspunt. Deze voortdurende beweging is een dans met de superconstellatie. Om deze dans meester te worden, moeten we onszelf bekwamen in het leren kennen en eigen maken van de dynamiek en de conditionerende krachten. Alleen zo kunnen we de dans niet alleen in reactie volgen, maar zelfs gaan anticiperen en leiden.
| De superconstellatie is de actuele, autonoom werkende configuratie van krachten die het leven conditioneren, zonder zelf direct geconditioneerd te kunnen worden door de mens. |
Een nieuwe, krachtigere definitie van innovatie
Daar waar innovatie gewoonlijk wordt gedefinieerd als de vernieuwing van ideeën, goederen, diensten, processen in de zin van hun creatie en introductie, daar wordt hier de volgende definitie van innovatie gegeven:
Innovatie is de manier waarop de mens actief en scheppend participeert in de eeuwige dynamiek van het leven en de kosmos, met het doel om het leven kracht te geven. Het is de herdefinitie van het speelveld en regels van het leven. Anders gezegd, innovatie is het faustisch doorbreken van je horizon met een heroïsche geest, bouwend op het oerprincipe van het leven zelf.
Deze definitie gebruikt het begrip scheppingskracht. Deze scheppingskracht houdt in: betekenisvolle consequentie in de wereld veroorzaken door je middels moed geformuleerde hoogste, innerlijke idealen gestalte te geven in jezelf. Dit vermogen geeft je de potentie om mythisch te handelen. Dit mythisch handelen betekent dat je niet alleen ideeën, producten en vormen bedenkt, maar dat al je handelen én zijn een consequentie veroorzaakt in lijn met je visie. Je belichaamt hierdoor de verandering, en bent er deel van. De dingen die je creëert zijn dan enkel één van de vele consequenties van je innovativiteit. De belichaming van verandering schept een nieuwe realiteit die je overal met je meedraagt.
Alles wat leeft en gezond is, wil zichzelf behouden, en om deze reden kracht geven. En omdat de mens een geworteld wezen is, betreft dit behoud altijd ook de met hem of haar verwanten en verbondenen. Het is de essentie van de mens om als zelfbehoud ook het behoud van je dierbaren na te streven. Wanneer we onszelf transformeren en daarmee een nieuwe realiteit creëren, dan heeft deze vernieuwing ook invloed op de mensen om ons heen. Veel meer dan onze meningen of onze fysieke creaties, geeft dit ons een directe invloed op onze wereld. De belichaamde transformatie en creatie-in-jezelf is een genetwerkte nieuwe realiteit.
Elke innovatie in deze zin is een eigen beweging in de dynamiek van het leven, en een meebewegen met de superconstellatie. De beweging die deze innovatie eigen is, is niet enkel een beweging om een bepaald materieel of ideologisch doel te bereiken. Het is geen beweging omwille van beweging. Het is de synchroniciteit van de mens en de wereld en kosmos. Het is de synchroniciteit van hun bewegingen. Niet als kopie, maar als een begrepen beweging die een eigen opvoering en uitvoering krijgt. Door deze synchroniciteit worden de menselijke werken een rituele uitvoering van de dynamiek van de kosmos, een deelname en beheersing ervan, met geheel eigen limieten en mogelijkheden, met geheel eigen symbolen, en een taal die de mens naar grootse hoogten brengt.
Het leven is het meebewegen in de dynamiek van de wereld. Het bewuste leven is het actief en zelfs anticiperende meebewegen. Het leven is de danspartner die volgt in de dans die de dynamiek leidt. De mens kan vanuit een nieuwe idee van innovatie deze dans geleidelijk overnemen. En moet zich bedenken welke dans het wil leiden.
De mens als innovator
Een grotere slagkracht van innovatie geeft een grotere macht aan de innoveerder. Het dwingt hem om geen genoegen te nemen met goed zijn in je eigen discipline, het vraagt je om meesterschap te ontwikkelen. Het verschil tussen de bedreven professional en de meester zit precies in de belichaming van je hoogste idealen. En de pure schoonheid van meesterschap zit in de belichaming van de hoogste idealen in de dans met de superconstellatie. Dit maakt van je arbeid een werk, en van je product een opus.
Heroïsche Innovatie
Innovatie in het Westen heeft een sterk faustisch karakter. Dit is een onvermijdelijkheid omdat de Europese mens een faustische geest heeft. Het zijn echter vaak sociale en economische afwegingen die innovatie het karakter van middelmatigheid geven. We beknibbelen op het visionaire, het titanische, en op nieuwe horizons. Dit remt ons echter af in onze ontwikkeling als mens en als beschaving en is om deze reden een slechte zaak. Dit is een pleidooi voor heroïsche innovatie.
PS: In de loop van de komende weken en maanden zullen verschillende aspecten van het hier beschrevene verder worden uitgewerkt in aparte artikelen.
