Kun je bewondering hebben voor een kwaliteit van iemand, terwijl je diegene om een andere eigenschap afkeurt. Of moet ik iemand per definitie volledig afkeuren? Over de kunst van de morele ontkoppeling.
Het leven lijkt vaak heel eenvoudig. Einstein was een briljant fysicus en Michelangelo een begaafd kunstenaar. Balkenende heeft totaal geen charisma en het 1e elftal van FC Uffelen kan echt niet voetballen. Daar zul je niemand moeilijk over horen doen. Het leven kent zo z’n platgetreden paden over wat bewonderenswaardig is en wat niet. Voor de meeste mensen is dat erg gunstig, want niet iedereen is bij machte om het leven eigenhandig te duiden.
Het leven zelf zit echter heel anders in elkaar. De wereld is niet zwart/wit. Er is niet alleen goed en kwaad. Mensen zijn vaak veelzijdiger en tegenstrijdiger dan de regels toestaan. Neem bijvoorbeeld iemand als Napoleon. Volgens de conventie is hij nogal afkeurenswaardig omdat hij in 10 jaar tijd Europa onder de voet had gelopen. Wie zich verdiept in zijn verhaal kan echter niet anders dan een grote bewondering hebben voor de scherpe geest van deze man. Hij is niet voor niets de grootste veldheer. Het waren zijn tactische en strategische inzichten die uiteindelijk het verschil maakten in de overwinningen tegen de toenmalige grootmachten Pruissen, Engeland, Rusland en Oostenrijk. Zijn campagnes zijn fascinerend om te bestuderen. Keerzijde van het verhaal is dat zijn ambitie hem ertoe heeft aangezet om de megalomane veldtocht tegen Rusland te starten, die tevens de uiteindelijke sleutel is tot zijn val.
Wat moet je nu met de conventie rondom Napoleon? Moet je hem verafschuwen om zijn megalomanie en blind zijn voor al het andere. Neen, natuurlijk niet. Zijn ongebreidelde ambitie doet niets af aan zijn briljante geest. Noch doet het iets af aan zijn invloed op de verspreiding van de idealen van de Franse revolutie. Het is de kunst om de diverse aspecten van zijn geest en handelen op de eigen merites te beoordelen.
Een ander goed voorbeeld is Otto von Bismarck, de 19e eeuwse Pruisische kanselier die bekend is geworden als degene die Duitsland heeft verenigd. Wanneer Bismarck in 1862 door de Pruisische koning Wilhelm wordt benoemd tot Kanselier, is Duitsland nog een lappendeken van losse koninkrijken en hertogdommen. In het kruisvuur tussen het parlement en de monarchie van Pruissen weet hij zich, vaak op slinkse wijze, een stevige machtspositie te verschaffen. Met politieke manoeuvres en korte militaire acties weet hij Duitsland in 1871 definitief tot 1 land te smeden en concurrent Oostenrijk heeft het nakijken. Europa heeft er een centrale macht bij.
Wat valt er nu over Bismarck te zeggen? Hij is zeker geen pacifist en veel van zijn acties waren erop gericht om zijn machtspositie t.o.v. de koning en het parlement te versterken. Het stereotype van de machtswellusteling ligt hier op de loer, maar zo simpel is het verhaal niet. Deze machtspositie heeft hij zich enkel verschaft om zijn doel, de Duitse eenwording, te bereiken. Tegen alle verhoudingen en verwachtingen in heeft hij zich in een vijandig krachtenveld en zonder persoonlijke machtsbasis een bijna onaantastbare positie weten te verwerven. ‘Zijn‘ Duitsland is zelfs bestand gebleken tegen 2 wereldoorlogen. Steeds als hij een oorlog startte, was deze fel genoeg om zijn doel te bereiken, maar kort en afgebakend genoeg om de overige Europese mogendheden buiten het gevecht te houden. Zijn bewind is een meesterlijke constructie van politieke, diplomatieke en militaire acties. Wat je ook van zijn drijfveren vindt, de uitvoering is uitermate knap.
De kunst van de morele ontkoppeling is waarschijnlijk eenvoudiger dan het lijkt. Ieder verhaal dat tot een verzameling oneliners in elkaar wordt gedrukt, kan alleen maar simplistisch zijn. Het verhaal van een mensenleven is zelden rechtlijnig, dat geldt vooral voor kleurrijke mensen zoals Napoleon en Bismarck. De kunst van de morele ontkoppeling ligt in de keuze om niet klakkeloos een simpel verhaal over te nemen, maar om er zelf in te duiken en te accepteren dat de uitkomst nogal veelzijdig en verrassend kan zijn. Ook, en eigenlijk vooral, als dat niet in je vooraf ingestampte beeld past. Het is de kunst om over je eigen voorkeuren heen te kijken en de schoonheid van de veldtocht naar Austerlitz of het politieke ‘bouwwerk’ Duitsland.
Dit artikel verscheen eerder op De Afgrond
