Faustworx

Over het idee van een goddelijke komedie als heroïsch-spiritueel pad van absurditeit en zinloosheid naar betekenis.

Het lijkt in onze tijd wel of de goden een cynisch spel spelen met de mensheid. Gestript van betekenis en zingeving woelen we ons een richtingloze weg door het bestaan. Elke inspanning om zelf functies te bedenken voor de mens, vergroot de absurditeit van het leven verder. Een goddelijke komedie. Kan de absurditeit en zinloosheid die aan het leven kleeft overwonnen worden? En sterker nog, biedt juist die absurditeit een doorgang naar betekenis? Moet de mens de beker van de goddelijke komedie tot de bodem leegdrinken om tot inzicht te komen?

Metafoor van de deur als muur

Laat ik beginnen met een metafoor. Je staat voor een deur. Maar je staat er zo dicht voor, en dat al zo lang, dat je niet anders denkt, ja zelfs weet dan dat het een muur is. Iedereen om je heen staat er al zo lang voor dat ook zij denken dat het een muur is.

Je zou zeggen, ik neem een stap terug en dan zie ik dat het een deur is, maar die beslissing neem je niet, want die is niet logisch. Alle logica en alle gewoonte dicteert dat het een muur is. Terug stappen is net zo onlogisch als op je hoofd gaan staan. Het is namelijk ieders ervaring dat dit een muur is.
Om dezelfde reden onderzoek je ook niet of water nat is, en onderzoek je ook niet of het pijn doet wanneer je een spijker door je hand heen slaat. Dat hoef je niet te proberen omdat het logisch is. En meestal klopt dat ook. Meestal. Maar alles in jou roept nu dat dit anders is. Het is geen ratio, maar een onstopbare innerlijke impuls die je zegt dat je hier doorheen zou moeten kunnen breken. Die deur is hetgeen zowel jou alsook deze wereld van afwezige of twijfelachtige zingeving, scheidt van diepere inzichten en betekenis. Alle conventies, heersende filosofieën en zelfs een innerlijke stem zeggen je dat de zoektocht naar betekenis dwaas is, en toch wil je het. Laten wij nu de absurditeit in duiken.

Kan absurditeit leiden naar betekenis?

De moderne wereld heeft zich sinds de verlichting geleidelijk losgekoppeld van de oude wereld. Sindsdien is zinloosheid, nihilisme en cynisme de wereld in geslopen. Hiervoor in de plaats heeft alles nu een functie en een nut. Maar dat is tegelijk veel vlakker dan betekenis. Steeds meer mensen ervaren deze zinloosheid in een leven dat hen leeg of dwalend achter laat. Zo schrijnend als de afwezigheid van betekenis is, zo dwaas en sterk lijkt nu de zoektocht naar betekenis. Het absurde is tegelijk een soort humor als uitlaatklep én een zwarte wand waartegen we ons als mens te pletter lopen.

Je moet een sterk hart en een moedige geest hebben om je zoektocht naar betekenis niet op te geven. Het is bijna een proeve van geestelijke bekwaamheid om het absurde te doorstaan zonder er aan onderdoor te gaan. Maar misschien schuilt hierin, in deze beproeving, wel de vormende ervaring die ons in staat stelt om moeilijkere paden te bewandelen. Het is de confrontatie met je eigen duisternis die je vast pint op vertrouwde plekken die jou evenwel niet dienen. Vrij breken uit de betekenisloosheid lijkt op het overwinnen en integreren van je eigen schaduw. Het kille, zinloze rationalisme vindt in Carl Jung’s idee van schaduw en integratie een scharnierpunt of doorgang naar de zoektocht naar betekenis. Het is deze doorgang die hier wordt belicht.

Een serieuze benadering van het absurde

Vanuit welke hoek ga ik deze doorgang benaderen? Dit doe ik via een samenspel van Jung’s idee van de schaduw, Plato’s manía, Evola’s idee van het heroïsch-spirituele, en de potentie van psychedelica om mentale frames te doorbreken.

De Schaduw is volgens Jung een deel van je onderbewustzijn dat bestaat uit de impulsen, gedragingen en percepties die je onderdrukt hebt, veelal omdat ze leidden tot (een verwachting van) negatieve feedback uit je omgeving. Of de inschatting van die verwachting of de negatieve feedback zelf terecht zijn, is een ander verhaal. Je wilt als mens een positie verwerven in je gemeenschap. Dit heeft te maken met de menselijke angst voor sociale isolatie of uitsluiting, en de verwachte voordelen van ‘erbij horen’. Het is een onderdrukking van aspecten van jezelf die je daarna gewoonlijk niet meer ter discussie stelt. Je leert ermee leven. Het wordt je werkelijkheid.

In de Phaedrus schrijft Plato over de manía. Dit is een goddelijke waanzin of inspiratie, alsof de geest van een godheid, of een aspect daarvan, zich tijdelijk in jouw geest heeft genesteld. Dit is niet negatief. Plato benoemt de vier goddelijke manía. Deze zijn een geschenk van de goden en kunnen leiden tot belangrijke, disrupterende inzichten en ideeën. De vier goddelijke manía zijn profetisch inzicht (zoals bij Delphi), mystieke revelatie (zoals bij Dionysische inspiratie), poëtische inspiratie (zoals de muzen die je op ideeën brengen), en eros (de inspiratie uit liefde). De waanzin van deze manía kunnen je in staat stellen tot inzichten en percepties te komen die indruisen tegen persoonlijke en gemeenschappelijke conventies.

Julius Evola geeft in zijn beschouwingen over cultuur en de rol van de mens daarin, primair in Revolt Against the Modern World, een van de meest ingrijpende perspectiefverschuivingen van de moderne tijd. Het is een metafysische verschuiving die niet alleen breekt met de heersende waarden, maar meer nog met opvattingen over wat de werkelijkheid is en hoe je je daartegenover kunt verhouden. Met name het heroïsch-spirituele geeft je mindset een kracht en beweeglijkheid waarmee je ‘bovenmenselijke’ obstakels kunt overwinnen.

Psychedelica zijn recent nieuw onder de aandacht gekomen van de wetenschap en ze worden nu gezien als middelen die resultaten bereiken die de mogelijkheden van therapie en medicatie voor mentale processen overstijgen. In de juiste dosis en met de juiste insteek, hebben deze middelen de mogelijkheid om vastgeroeste negatieve patronen los te weken en te versterken.
Met deze set van ideeën gaan we de doorgang te lijf.

De on-logica en illusies het bestaande

Terug naar de metafoor van de deur en de muur. De ironie is dat je zo graag, en tegen alle logica in, moet willen weten wat er achter de muur is, dat jij je op de dwaze drang om door muren te lopen moet verlaten. Pas wanneer je er zo hard tegenaan hebt gebeukt dat je er doorheen breekt, kun je achter je kijken en zien dat het ook anders had gekund. Maar die conclusie had je eerder nooit kunnen trekken, omdat het een woest verzet is dat tegen de kluwe van regels, gewoonten, conveniences, verwachtingen, logica, en intuïties in gaat. Je moet de vlakheid van het bestaan zo intens niet willen accepteren, dat je de verwonding prefereert boven het gemak.

En precies deze verwondingen zijn hetgeen je zal louteren en je dingen laat zien die je eerder hoogstens alleen te midden van al je andere illusies had aangetroffen. Elke illusie even dwaas als de anderen. En al die anderen zullen eeuwig illusie blijven, omdat je meeste illusies niet meer zijn dan dat. Dat die ene illusie toevallig wel reëel is, mag je in alle redelijkheid niet jouw verdienste noemen. Want meer dan dwaasheid was het nooit. Het is de goddelijke komedie zelf die deze illusie tot een poort maakt. Het is in deze zin een onbewust martiaal aspect van spiritualiteit dat voor de doorbraak zorgt. De muur was altijd al een deur, maar deze wordt voor jou pas een deur nadat en doordat je er doorheen gebeukt hebt.

Waanzin als kantelpunt

Het lijkt in dit opzicht op waanzin, maar dit is de aard van de mania. Het is in deze zin ook dat je de beker van de goddelijke komedie tot de bodem leeg moet drinken. Zelfs al lijkt het dwaas, zinloos, onlogisch en druist het tegen elke intuïtie in, de goddelijke komedie wordt voor je ogen opgevoerd en je blijft zitten. Je haakt niet af. Je blijft zitten tot en met de allerlaatste toegift die je wordt voorgeschoteld. Tot ver na je cynisme en sarcasme blijf je zitten.
En hierin schuilt de kracht van psychedelica. Het dwingt je, eenmaal op diens pad, de hele beker leeg te drinken. Het pint je aandacht vast op andere paden. Het breekt dwars door je bewuste mentale patronen heen en schotelt je in zijn beste en hoogste vorm een dansend ongemak voor. De catch is dat je de trickster erin moet herkennen, want het spreekt namelijk ook via je schaduw. En beelden van een eeuwige bliss zijn evengoed spinsels van een trickster. Laat je meeslepen door het ongemak heen. Daar liggen de meest waardevolle inzichten. Daar breek je door de muur heen.

Frames en doorbreking

De regels van het leven zijn altijd alleen de regels van het eigentijds frame. Het zijn regels die het frame in stand moeten houden, omdat dit het is wat mensen geruststelt. Mensen zoeken niet naar waarheid. Onze hersenen en zintuigen zijn er evolutionair niet om naar waarheid te zoeken, maar om de wereld zodanig te navigeren dat je niet al te zinloos vroeg overlijdt. De geest moet herschikt worden om die andere rol te vervullen, om naar waarheid te kunnen zoeken. Wie dit niet doet, vindt geen waarheid, maar enkel de spiegel van je eigen copingmechanisme. En je mag boekenkasten vol schrijven erover, het zijn al enkel nog meer argumenten voor je copingmechanisme, niet voor waarheid. Waarheid zoeken vergt dat je door de verschillende lagen van geconstrueerde bij-regels heen breekt, en dat vergt dat je in gelijke tred door je eigen mentale gemak van perceptie, duiding, categorisering en wijze van verwerking heen breekt. Waarheid verlost niet. Het wringt totdat je die mentale gemakken los laat.

En hoe meer lagen van mentale gemakken je los laat, door hoe meer lagen je heen breekt, hoe dichter je komt bij de regels die horen bij het leven zelf. Dit zijn de regels die door geen enkel mens bedacht of opgesteld zijn, maar die essentieel zijn voor het bestaande zelf. Mensen kunnen er wel een formulering voor bedenken, mits deze formulering niet van hun gemakken uit gaat. Een ander woord voor die regels van het bestaan zelf is Urlög of Dharma.

De vormen van het ongewone

De doorbreking van de (onbewust) geconstrueerde mentale gemakken die gestalte krijgen in de muren van ons bestaan, en die dus zowel in onszelf al in een hele samenleving bestaan, is in feite een mystieke ervaring. De mystieke ervaring doorbreekt het door de mens geconstrueerde en toont je iets van hetgeen erachter ligt. Iets van wat op zijn minst deels een aspect van een groter geheel is. De mysticus vertrouwt erop dat de mystieke ervaring in retrospect een consistent en congruent verhaal is dat inzicht geeft en weerspiegelt. In retrospect omdat de manía eraan vooraf gaan. Eerst begint het bestaan te wringen, dan moet je je eigen schaduw onder ogen komen om je innerlijke mentale routes te kennen waarlangs jouw perceptie werkt, dan geeft je je over aan de mania om door de muur heen te beuken, en ten slotte komen de inzichten die nieuwe weefwerken van ideeën, principes en inzichten.

Een kenmerk van het mystieke als serieuze ervaring zou zijn dat het je bestaande principes en voorkeuren over het leven en de wereld doorbreken, want het mystieke en het grotere geheel gaan niet over jou of mij, maar over wat daarachter schuil gaat. En dat is nu eenmaal niet mensvormig, het past zich niet aan aan onze mentale gemakken, gebreken en blindheden.

Een uitnodiging voor de goddelijke komedie

Dit is mijn betoog voor de onlogische en ‘waanzinnige’ paden van het leven. Dit is tevens een weerslag van mijn persoonlijke ervaring met deze zaken. Het valt buiten de scope van dit essay om deze persoonlijke ervaringen ook in dit stuk te verwerken. Deze verhalen bewaar ik voor een latere podcast over dit onderwerp. Wanneer deze klaar is, zal ik op deze site een link plaatsen naar die podcast. Stel jezelf intussen gerust enkele ‘rare’ vragen. Welke waanzin zou ik willen onderzoeken? Wat doet mij terugschrikken voor dit soort zaken? Waarom omzeil ik zulke vragen gewoonlijk? Welke overtuiging zou ik zelf los willen laten? En wat zou ik hier voor over hebben?

Ik nodig je uit om ideeën, vragen en gedachten hierover als reactie hieronder te plaatsen, en hierover van gedachten te wisselen. Het zijn de ‘waanzinnigen’ die de mooiste en interessantste ideeën lanceren.

Ten slotte, voor wie enige uitwijding zoekt, staan hieronder links naar gerelateerde video’s die ik zelf interessant en informatief vind:

• Interview met Jordan Peterson over Carl Jung en de schaduw:
  ‘Mysticism, Spirit and the Shadow’ – Jordan Peterson interview part 1
  
• Dr. Justin Sledge over Plato en de manía:
  How Divine Madness can Reveal Mystical Truths – Plato | Ficino | Bruno
  
• Cat Weiss behandeld Evola’s Revolt Against The Modern World in een indrukwekkende serie video’s:
  Julius Evola – Revolt Against the Modern World – Episode 1: Foreword
  
• Een Big Think video over wat de moderne wetenschap heeft ontdekt over psychedelica:
  Psychedelics: The scientific renaissance of mind-altering drugs | Sam Harris, Michael Pollan & more
  
• Dr. Matthew Johnson van Johns Hopkins University over psychedelica en de wetenschappelijke renaissance in dit veld:
  The “heroic dose” of psychedelics, according to Johns Hopkins | Dr. Matthew Johnson