De gewoonlijke opvattingen over cultuur kijken vooral vanuit de ogen van de consumenten en producenten ervan. Maar een diepere blik op cultuur schetst een beeld dat meer geschikt is voor mensen die willen ergreifen. Cultuur is meer dan alleen de cultuurproducten. Alleen wie de essentie ziet, wordt van speelbal tot speler.
Inzichten voor een autonome verhouding tot je cultuur
Cultuur gaat altijd om menselijk handelen en de vruchten van die handelingen. Maar waarom handelt de mens? Waarom doet de mens niet veeleer niets? Kort gezegd, de reden is dat niet-handelen de mens als neguentropisch wezen uitmergelt en doet sterven. Neguentropie is het proces waarin men de eigen energieën met de omgeving uitwisselt voor energieën die het eigen bestaan helpen. De omgeving is aanwezig maar voorziet de mens niet vanzelf van de middelen om voort te bestaan. Deze moet de mens, en elke levend wezen, zelf uit de omgeving onttrekken. En hiertoe moet de mens logischerwijze en noodzakelijkerwijze handelend optreden.
Het voortbestaan is voor de mens niet alleen het niet sterven van jezelf als fysiek wezen, maar ook van je verwanten. Even belangrijk is, gezien de onvermijdelijkheid van de fysieke dood, het verder bestaan, of anders gezegd het resoneren, van je essentie, van je daden, van je werken, van je ziel. Het zeker stellen van je eigen fysieke leven kan gezien worden als het directe overleven. En het zorgen voor je ‘zielenleven’ en daden als het indirecte overleven. Handelend optreden is niet uniek voor de mens. Dieren treden ook handelend op. Het verschil is dat de mens zich ook kan richten op het indirecte overleven.
Ideeën over cultuur
Cultuur omvat de regels, normen, waarden, uitingen, rituelen en gebruiken van een samenhangende groep mensen. Maar een dergelijke omschrijving is niet de essentie, ofwel het wezen, van een cultuur. Het zijn de producten van een cultuur. Deze cultuurproducten wijzen op de wijze waarop de groep omgaat met de territoriale condities waarbinnen het leven zich voltrekt. Het is de handelswijze van de groep die handelt omwille van het directe én indirecte leven en overleven. Deze gerichtheid van het handelen is het doel van cultuur. Cultuur bestaat omdat mensen naar dit doel willen bewegen en niet enkel het sterven willen voorkomen. Het zijn de eigenheden van de groep en de aard van de territoriale condities die de stijl van een cultuur bepalen. Zoals, naar Heidegger, de essentie van techniek niets technisch is, zo is de essentie van cultuur niets cultureels. Deze essentie wil ik hier verder belichten en daar vandaan ook kijken naar cultuur als dynamiek, als beweging.
Het is de natuur van de mens om cultuur te creëren
Cultuur wordt vaak tegenover natuur geplaatst. De plaatsing van cultuur tegenover natuur is echter niet correct omdat cultuur iets is dat oprijst uit de mens en daarmee uit de natuur zelf. Het is de natuur waaruit en waarin de mens zich ontwikkeld heeft, als iets dat zich van zijn eigen bestaan bewust is geworden. Het is natuurlijk voor de mens om ook te kijken naar het indirecte overleven, als proces dat zich in en om jezelf heen voltrekt. Cultuur kan je beter zien als dat wat oprijst als werking uit de omgang van de mens met zijn territoriale condities. Werking niet als beschrijving van een functie, maar opgevat als de wijze waarop het consequentie veroorzaakt. Feitelijk zelfs als dat wat juist deze functies doet manifesteren in plaats van willekeurige andere functies. Werking is in deze zin dan de manier waarop het beweegt.
De essentie van cultuur is ergreifen.
Keren we terug naar de vraag waarom de mens überhaupt handelt, dan zien we dat dit een manier van bewegen in de territoriale condities is waarmee we ons bestaan vormgevend continueren. De mens handelt daarmee behalve naar een impuls, ook naar een (bewust of onbewust) idee. Alle natuur en cultuur is tot op fundamenteel niveau doordrenkt van de vervulling van dit oer-principe. En voor de mens is het idee een extra factor. Cultuur is dus datgene wat tussen de mens en zijn territoriale condities in staat in zijn beweging naar de vervulling van het oer-principe.
Cultuur moet ergreifen
De essentie van cultuur is derhalve een ergreifen. Ergreifen is het proces van op één lijn brengen van de omgevingsdynamiek met de beheerste en belichaamde eigen voorstellingen over de wereld en het leven. Het is een manier van handelen waarmee een dynamiek gegrepen wordt en een eigen, intentionele richting geeft.
Cultuur moet ons doen bewegen naar een opstelling binnen de territoriale condities. Hierin kunnen we de bewegingen dan zodanig ergreifen dat de vervulling van het oer-principe de primaire consequentie is. Maar die essentie is niet vanzelf optimaal in ons handelen aanwezig. De conditionerende werking van impulsen, ideeën, voorwerpen, symbolen en metafysische principes leveren niet per definitie een mix op die optimaal of zelfs überhaupt ergreift. De essentie van het ergreifen is een gerichte mobilisering van energieën, inspanningen, en handelingen. Een beschaving is een synchroniciteit van modi van handelingen. En de verschillen tussen regio’s en tussen onderliggende periodes zijn hierin de fijnere afstemming.
Deze territoriale condities zijn een voortdurende dynamiek. Het lijkt op het in het vizier nemen van een doel dat in een voortdurende, niet-lineaire beweging is. Dit in het vizier nemen vergt leren zodat we kunnen bijstellen. Het menselijke leren is een combinatie van overdracht van genetisch vastgelegde predisposities, temperamenten en kwaliteiten enerzijds. En memetisch overgedragen ideeën en patronen anderzijds. De continuïteit en schijnbare(!) starheid van dit complex, is wat ons van een voortdurende bodem voorziet. Als iets waarop we niet steeds het wiel opnieuw hoeven uit te vinden. Daar staat naast dat continue, hernieuwde afstemming op de dynamiek evenzeer nodig is om voldoende grip te houden op de territoriale condities.
Het cultureel ergreifen betekent consequentie creëren
Een effect van cultuur is dat het menselijke consequenties plaatst in de omgeving. Deze consequenties gaan deel uitmaken van de territoriale condities. Zij gaan versterkend of dempend deel uitmaken van de heersende dynamiek. Zo krijgen deze culturele consequenties zelf een soort leven binnen de eigen territoriale condities. En dit leven is feitelijk wat we gewoonlijk beschaving noemen, waarvan de huidige avondlandse beschaving de voor ons Europeanen de actuele beschaving is. Oswald Spengler gebruikte hiervoor de treffende term Kulturseele in zijn Untergang des Abendlandes. Beschaving kun je dan zien als de rode draad van een cultuur. Bij een breuk in deze draad, kun je dan spreken van de opkomst van een nieuwe beschaving, wat nog niet wil zeggen dat dit ook een ‘succesvolle’ cultuur is, namelijk een cultuur die slaagt in zijn oer-principe.
Een effect van cultuur is dat het menselijke consequenties plaatst in de omgeving. Deze consequenties gaan deel uitmaken van de territoriale condities.
Deze culturele consequentie werkt als een raamwerk voor onze perceptie en interpretatie van de territoriale condities, welke zelf voortdurend (in lichte of zwaardere mate) in beweging is. Binnen de grotere beweging van een beschaving zijn er derhalve ook kleinere dynamieken die een krachtige ergreifung mogelijk moeten blijven maken.
Over het uiteengroeien van condities en cultuur
Wanneer we kijken naar de grotere bewegingen in de territoriale condities en de grotere bewegingen van beschaving en cultuur, dan is het evident dat aangezien beiden altijd in beweging zijn, er een situatie kan optreden waarin de twee zo sterk uiteen lopen dat van echte ergreifung geen sprake meer is. Als dit al geconstateerd wordt, wat een zeer confronterende en cognitieve dissonantie veroorzakende gewaarwording kan zijn, dan is het evident dat hieraan een voornemen gekoppeld zou moeten worden om een nieuwe modus van handelingen te veroorzaken. Ofwel, dan moet men een nieuwe cultuur en beschaving tot stand brengen.
Zoals eerder gezegd, een cultuur beweegt niet per definitie in de richting van het oer-principe. Alle geëindigde beschavingen hebben in hun latere fase deze gezondere richting uit het oog verloren. Zij hebben hun grip verloren. Hiermee komt het idee van het soort beweging aan de orde die een cultuur doormaakt. Het probleem van een cultuur kan, grofweg gesproken, tweeledig zijn. Het kan wel een centripetale beweging hebben, maar niet in de juiste richting. Het kan echter ook zijn centripetaliteit verliezen en in verschillende richtingen bewegen, en daarmee centrifugaal worden. Een cultuur die niet centripetaal is, kan de energieën in de groep niet meer mobiliseren naar het oer-principe. Een dwalende of centrifugale cultuur kan niet ergreifen en treedt dan feitelijk buiten zijn essentie, en verliest zijn kernfunctie.
De persoonlijke consequentie van het uiteengroeien
In zicht in dynamiek en non-lineariteit is een voorwaarde is voor het begrijpen van de essentie en beweging van een cultuur én voor het begrijpen van de mogelijkheden en onmogelijkheden van bijsturen. Wie dit inzicht heeft, zou als vanzelf de verantwoordelijkheid moeten voelen om het handelen een andere richting te geven, hoe moeilijk dit ook is.
Dit is een metahistorisch besef met verreikende consequenties. Voor de mens die leeft naar een besef van eigen verantwoordelijkheid, is dit niet een zaak van wachten tot ‘men’ iets doet. Het is juist een persoonlijke call to action waarin door de beschouwing over én doorbreking van de eigen modi een nieuwe wijze van ergreifung gecreëerd wordt. Dit is waarlijk een onderneming van mythische proporties op persoonlijk niveau. Maar een grote troost kan men vinden in het feit dat onze voorouders, maar uiteraard ook anderen, deze transformaties eerder al hebben doorgevoerd.
Het is het besef dat de cultuurproducten niet de essentie zijn, dat de weg opent naar een vitalere en krachtigere idee van hoe om te gaan met cultuur. Het moge duidelijk zijn dat de vraag naar dit omgaan geen kwestie van politieke, economische of sociale consensus kan zijn. De vraag of een groep mensen slaagt in zijn doorlopende vervulling van het oer-principe is een vraag zich die buiten de enge restricties van ideologie en opinie moet voltrekken. Alleen zo kan men zicht krijgen op het gehele speelveld. Alleen zo ziet men hoe een cultuur beweegt en of deze beweging gezond is. En alleen zo kan men bij zichzelf te rade gaan of men meegaat in de bestaande beweging, of dat men zich actief erbuiten plaatst en een andere kant op gaat, zelf de andere weg belichamend en een andere dynamiek inbrengend.
